ΤΟ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΗΜΑ ΜΑΣ: Γλωσσικός διάδρομος του Κώστα Μπιλίρη

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Καλοκαίρι, ακρογιαλιές και «όλοι μαζί μπορούμε. Μπορούμε μαζί με όλες τις καλοκαιρινές συνήθειες και να τρέξουμε! Δεκάδες Δήμοι, σύλλογοι, φορείς και σωματεία, καλούν τους πάντες σε αγώνα δρόμου για να συγκεντρωθούν χρήματα. Για να αξιοποιηθούν φάρμακα, για να ενισχυθούν θλιβεροί και αδικημένοι της μοίρας. Ανταποκριθείτε! Η κοινωνική συμμετοχή συμβάλλει και στην ατομική υγεία. Σχετικό κείμενο με γλωσσολογικές προεκτάσεις μας προσφέρει ο συνεργάτης μας Κώστας Μπιλίρης. (Δ.Ζ.)

Γλωσσικός διάδρομος

ΚΩΣΤΑΣ ΜΠΙΛΙΡΗΣ

Δε θα ήταν άσχημο, ν’ αναφερθούμε σε κάποιες επιδράσεις, που δέχτηκε η γλώσσα μας από δρόμους, περπατήματα και τρεξίματα.

Ο δρόμος έχει τη δική του ιστορία, μας είπαν η Κωστούλα Μητροπούλου με το Μάνο Λοϊζο. Ο δρόμος σαν αγώνισμα, ή σαν δέσμη αγωνισμάτων, έχει και την ιστορία του και την πορεία του και τις γλωσσικές διαδρομές του.

Θα μιλήσω λοιπόν για δρόμους και τρεχάλες. Κι έχω μεγάλη απόσταση να διανύσω, αφού το θέμα εμπεριέχει υλικό πολλών χιλιομέτρων. Αυτό φυσικά στην προκειμένη περίπτωση, έχει και τα καλά του. Το άφθονο υλικό, σημαίνει πως θα προχωρήσω άνετα και όχι «μετ’ εμποδίων».

Τι φράση κι αυτή! Μετ’ εμποδίων! Το λέμε και το ξαναλέμε.

Και πως να μην το λέμε, σε μια κοινωνία γεμάτη αντιξοότητες, γεμάτη αντιπάλους και συστήματα, που ναρκοθετούν τα όνειρα και τα δικαιώματά μας;

Πώς να σταδιοδρομήσει κανείς μέσα στις σημερινές συνθήκες επαγγελματικής και κοινωνικής διαπάλης;

Είπα όμως «σταδιοδρομήσει» και θυμήθηκα πως η σταδιοδρομία, αλλιώς καριέρα, που δηλώνει επαγγελματική αποκατάσταση και κοινωνική αναγνώριση, είναι λέξη προερχόμενη από τον αθλητικό χώρο.

Υπενθυμίζω πως το «στάδιο» ήταν όριο απόστασης 177 σημερινών μέτρων, ενώ «δρόμος» για τους προγόνους μας, σήμαινε τρέξιμο. Το καταλαβαίνουμε και από το αγώνισμα των λεμβοδρομιών, αφού λεμβοδρομία, θα πει τρέξιμο με βάρκα.

Βεβαίως, αν κοιτάξουμε τη λέξη «δρόμος» στις εγκυκλοπαίδειες, θα βρούμε τόσες παράλληλες σημασίες, ώστε να γεμίσουμε σελίδες.

Τι κάνει ο δειλός; «Το βάζει στα πόδια». Ήτοι τρέχει να σωθεί.

Από το δρόμο συναρμολογείται και το επίθετο «φρούδος». Είναι αυτός που βρίσκεται «προ οδού». Ήτοι ο εύκολος, ο πρόχειρος, ο χωρίς μεγάλη αξία.

Και τώρα μαι διαδρομή στους «δρόμους» επιτροχάδην. Αυτό ερμηνεύεται με το ότι δεν θα κάνω «μαραθώνα διαδικασία».

Ο «μαραθώνιος» σαν λέξη, ενώ προέρχεται από το στίβο, γίνεται βασικό συστατικό και χαρακτηριστικό διαδικασιών και καταστάσεων που τραβάνε σε μάκρος. Θυμηθείτε συνεδριάσεις, εκπομπές και συζητήσεις.

Τα αγωνίσματα δρόμου, εμπλούτισαν τη γλώσσα μας με πολλές, δυνατές και παραστατικές εκφράσεις.

Τι έκανε κάποιος που ολοκλήρωσε ένα έργο, ή μια προσπάθεια; «Τερμάτισε».

Στο τέρμα τους φτάνουν κάποτε ένα όνειρο, μια σχέση, μια φιλία, μια οικονομική άνεση, ένας έρωτας... Όχι πως είναι υποχρεωτικό, αλλά συμβαίνει.

Τι λέμε για κάτι που πρέπει να το επισπεύσουμε, επειδή δεν μας παίρνει ΄η ώρα; «Χτύπησε το καμπανάκι». Φράση που παραπέμπει στην τελευταία στροφή ενός αγώνα δρόμου.

Πως χαρακτηρίζουμε όποιον κωλυσιεργεί, αλλά και μια εργασία, που καθυστερεί να γίνει; «Πάει με βήμα σημειωτόν».

Σε ποιο σημείο βρίσκεται όποιος κοντεύει να ολοκληρώσει μια προσπάθεια; «Στην τελική ευθεία». Κι αυτή ασφαλώς η φράση παραπέμπει σε αγώνα δρόμου και μάλιστα στη πιο δύσκολη φάση του.

Τι πέτυχε κάποιος εις βάρος μας σε μια στιγμή που χαλαρώσαμε; «Μας έφαγε στη στροφή».

Μερικοί γλωσσολόγοι ισχυρίζονται πως η προηγούμενη φράση προέρχεται από τον ιππόδρομο και όχι από άλλους στίβους.

Όπως και νάχει, η προέλευσή της προδίδει χώρο αθλητισμού.

Τι κάνει ο απερχόμενος στον προσερχόμενο, ο αρχαιότερος στο νεώτερο, ο πατέρας στο γιό του προκειμένου να συνεχίσει το έργο του; «Του παραδίδει τη σκυτάλη».

Πως αποκαλούμε κάθε ξεκίνημα, ή κάθε χώρο για ξεκίνημα; «Αφετηρία». Να σημειώσω πως η λέξη, δεν είναι ουσιαστικό, αλλά επίθετο.

Οπωσδήποτε κάποιον «δρομέα» αφορά και η κατάταξη του «τελευταίου και καταϊδρωμένου». Το λέμε περιπαικτικά. «Αυτός ήρθε τελευταίος και καταϊδρωμένος». (Σε κάποιες αρχαιρεσίες, σε μια επιλογή, σε ερωτική προτίμηση, ή σε μια οποιαδήποτε περίπτωση συμμετοχής).

Αθλητική προέλευση έχει και ο μοχθηρός κατά κάποιον τρόπο. Στους προγόνους μας, η λέξη μόχθος, δήλωνε το γρήγορο, βιαστικό και εσπευσμένο τρέξιμο. Ενώ «μοχθώ» σήμαινε τρέχω γρήγορα και επειγόντως.

Ο αναψοκοκκινισμένος από το τρέξιμο, λέγονταν μοχθηρός. Αργότερα άρχισε να λέγεται μοχθηρός και ο αναψοκοκκινισμένος από θυμό και κακία. Σιγά –σιγά η λέξη πήρε τη σημερινή της σημασία.

Αθλητικές ορολογίες χρησιμοποίησε για το τέλος της ζωής του και ο Απόστολος Παύλος. «Τον δρόμον τετέλευκα ... νυν απόκειταί μοι ο της δικαιοσύνης στέφανος». Δηλαδή, «το δρόμο των υποχρεώσεών μου, τον διέτρεξα. Τώρα θέλω και γώ το ανάλογο στεφάνι».

Και ποιός να του το στερήσει;